ໝາກໝາດ

Fagara alata var. tomentosa M.Hiroe
Zanthoxylum alatum Hemsl.
Zanthoxylum alatum Roxb.
Zanthoxylum alatum subsp. subtrifoliolatum Franch.
Zanthoxylum arenosum Reeder & S.Y.Cheo
Zanthoxylum hostile Wall.
Zanthoxylum violaceum Wall.

Rutaceae

ໝາກແຄ່ນ/ Cape yellowwood
ຊາຫຼີວ/ Sa Liew
ໝາກໝາດແດງ/ Mark Mard daeng

ຕົ້ນໝາກໝາດເປັນຕົ້ນໄມ້ຂະໜາດນ້ອຍ ຫຼື ໄມ້ຟຸ່ມຂະໜາດໃຫຍ່, ທີ່ມີໜາມແຫຼມຈຳນວນຫຼາຍ.
ໃບມີຄວາມພິເສດ ເນື່ອງຈາກແຕ່ລະໃບປະກອບດ້ວຍໃບຍ່ອຍຂະໜາດນ້ອຍ 3 ໃບ (ເອີ້ນວ່າ trifoliolate). ກ້ານໃບມີສ່ວນຂະຍາຍອອກດ້ານຂ້າງຄ້າຍປີກທັງສອງຂ້າງ. ໃບຍ່ອຍແຕ່ລະໃບບໍ່ມີກ້ານ, ມີຄວາມຍາວລະຫວ່າງ 2 ຫາ 7.5 ຊມ ແລະ ກວ້າງ 1 ຫາ 1.7 ຊມ, ຮູບຮີຫຼື ຮູບຮີປາຍແຫຼມ.
ດອກໄມ້ມີຂະໜາດນ້ອຍຫຼາຍ ແລະ ມີສີເຫຼືອງ, ອອກບໍລິເວນງ່າມໃບ (ຈຸດເຊື່ອມຕໍ່ລະຫວ່າງກ້ານໃບກັບລລຳຕົ້ນ). ແຕ່ລະດອກມີກາບດອກ 6 ເຖິງ 8 ກີບ ປາຍແຫຼມ (ສ່ວນນອກທີ່ປົກປ້ອງດອກກ່ອນທີ່ຈະບານ), ແຕ່ບໍ່ມີກີບດອກ. ດອກເພດຜູ້ມີຖົງລະອອງຈຳນວນຫຼາຍ (ປະມານ 68), ເຊິ່ງເປັນສ່ວນທີ່ຜະລິດເກສອນ, ແລະ ມີຖົງເກສອນຂະໜາດໃຫຍ່ທີ່ເຮັດໃຫ້ດອກມີສີເຫຼືອງ. ດອກເພດແມ່ມີເຕົ້າໄຂ່ 1 ຫາ 3 ຫ້ອງ, ເປັນສີແດງອ່ອນ.
ໝາກຮູບກົມ ມີເສັ້ນຜ່າສູນກາງປະມານ 4 ມມ, ສີມ່ວງອົມແດງ, ໝາກສຸກ ຫຼື ໝາກແຫ້ງຈະແຕກອອກເປັນ 2 ແສກ, ດ້ານໃນມີແກ່ນສີດຳມັນວາວ, ຮູບກົມ ກວ້າງປະມານ 3 ມມ.
ແຫຼ່ງທີ່ມາ: [1]

Native to Assam, Bangladesh, China North-Central, China South-Central, China Southeast, East Himalaya, India, Japan, Korea, Laos, Myanmar, Nansei-shoto, Nepal, Pakistan, Philippines, Taiwan, Thailand, Tibet, Vietnam, West Himalaya. [2]

Global distribution of Zanthoxylum armatum between 1900 to 2025. Source: [3]

ເຂດພູສູງສາຍພູຫຼວງ ແລະ ເຂດພູພຽງແຂວງຊຽງຂວາງ

ປ່າດົງດິບ
ທົ່ງຫຍ້າ

ພື້ນເມືອງ

ບໍ່ຮຸກຮານ

ມີຄວາມສ່ຽງໜ້ອຍສຸດ

ບັນຊີທີ່ III: ຊະນິດພັນປະເພດທົ່ວໄປ

ກິດຈະກຳການກະເສດ
ອາຫານ
ພືດເປັນຢາ

ອາຫານ: ໝາກ ແລະ ແກ່ນໃຊ້ທົ່ວໄປເປັນເຄື່ອງປຸງ ແລະ ເຄື່ອງເທດໃນອາຫານພື້ນເມືອງ, [1]. ເປືອກຂອງໝາກ ແລະເ ມັດຂອງມັນຖືກນຳໄປບົດໃຫ້ລະອຽດ ແລ້ວໃຊ້ເປັນເຄື່ອງປຸ່ງ ທີ່ຖືກນໍາໃຊ້ຢ່າງກວ້າງຂວາງແທນພິກໄທທົ່ວອາຊີຕາເວັນອອກ, ຣົດຊາດຂອງເຄື່ອງເທດຈະດີຂຶ້ນເມື່ອປີ້ງ ຫຼື ຂົ້ວອ່ອນ. ນອກຈາກນັ້ນ, ໃບອ່ອນກໍ່ຍັງຖືກນໍາໃຊ້ເປັນເຄື່ອງປຸງເຊັ່ນກັນ. [9]
ສັບພະຄຸນ: ເປືອກ, ໝາກ, ແລະ ແກ່ນຂອງໝາກໝາດຖືກນໍາໃຊ້ຢ່າງກວ້າງຂວາງໃນການແພດພື້ນເມືອງສໍາລັບຄຸນສົມບັດຂັບລົມ, ບໍາລຸງກະເພາະ, ແລະ ຂັບພະຍາດພິດ. ຫມາກ ແລະ ແກ່ນຍັງເປັນຢາບໍາລຸງທີ່ມີກິ່ນຫອມ, ຖືກນໍາໃຊ້ກັນມາແຕ່ບູຮານໃນການຮັກສາໄຂ້ ແລະ ອາການອາຫານບໍ່ຍ່ອຍ. ສານສະກັດຈາກໝາກໄດ້ຖືກລາຍງານວ່າມີປະສິດທິພາບໃນການຂັບພະຍາດຕົວກົມ. ເນື່ອງຈາກມີຄຸນສົມບັດໃນການກໍາຈັດກິ່ນເໝັນ, ຂ້າເຊື້ອ, ແລະ ຂ້າແບັກທີເຣຍ, ໝາກຈຶ່ງຖືກນໍາໃຊ້ທົ່ວໄປເພື່ອບັນເທົາອາການເຈັບແຂ້ວ, ໃນຂະນະທີ່ໂລຊັນທີ່ເຮັດຈາກໝາກຖືກນໍາໃຊ້ໃນການປິ່ນປົວໂລກຜິວໜັງ [8]. ເມັດ ແລະ ເປືອກຂອງໝາກໝາດຖືກນໍາໃຊ້ເປັນຢາແກ້ອາຫິວາ. ນໍ້າຕົ້ມທີ່ເຮັດຈາກແກ່ນ 7 ເຖິງ 14 ເມັດຖືກນໍາໃຊ້ປິ່ນປົວຝີ, ຂໍ້ອັກເສບ, ຮອຍຟົກຊໍ້າ, ກະເພາະອັກເສບ, ແລະ ອາການບວມ. ການກິນຢາທີ່ເຮັດຈາກໝາກອ່ອນເພື່ອບັນເທົາອາການໄອ ແລະ ໃຊ້ທາພາຍນອກບໍລິເວນບາດແຜ. ຢາງໄມ້ທີ່ພົບໃນເປືອກ ໂດຍສະເພາະໃນຮາກເປັນຢາກະຕຸ້ນ ແລະບໍາລຸງທີ່ມີລິດແຮງ. ນອກຈາກນັ້ນ, ນໍ້າຊາຈາກໃບຍັງຖືກດື່ມເພື່ອບັນເທົາອາການເຈັບທ້ອງ. [9]
ກິດຈະກໍາການກະເສດ: ນໍ້າມັນຫອມລະເຫີຍຈາກໝາກໝາດ ຖືກນໍາໃຊ້ຢ່າງກວ້າງຂວາງສໍາລັບຄຸນສົມບັດກຳຈັດຕົວອ່ອນໃນນ້ຳ ແລະ ຂ້າແມງໄມ້. ນອກຈາກນີ້ຍັງມີປະສິດທິພາບໃນການໄລ່ແມງວັນໄດ້ອີກດ້ວຍ. [8]

ຊະນິດທຳມະຊາດ

ເມສາ
ພຶກສະພາ

N/A

ການອານຸລັກທີ່ຢູ່ອາໄສ:
ໄພຂົ່ມຂູ່: ຍັງບໍ່ພົບໄພຂົ່ມຂູ່ທີ່ສະເພາະເຈາະຈົງສຳຫຼັບສາຍພັນນີ້. [6]

ການຕິດຕາມປະຊາກອນ:
ຄາດວ່າປະຊາກອນທົ່ວໂລກຈະມີຈຳນວນ-າຍ ແລະ ສະໝ່ຳສະເໝີ ສຳຫຼັບຊະນິດນີ້ທີ່ແຜ່ຫຼາຍ. [6]

N/A

[1] iNaturalist [Online]. Uploaded on 10 October 2023 by: coleoreteh. Available: https://www.inaturalist.org/observations/186972423. [Accessed: 04 August 2025]
[2] iNaturalist [Online]. Uploaded on 1 July 2017 by: Chief RedEarth. Available: https://www.inaturalist.org/observations/6871382. [Accessed: 04 August 2025]
[3] iNaturalist [Online]. Uploaded on 1 August 2023 by: Morten Ross. Available: https://www.inaturalist.org/observations/175974491. [Accessed: 04 August 2025]

[1] Zanthoxylum armatum (Timru): A detailed study of chemical constitu-ents, YMER, ISSN: 0044 0477, vol. 22, issue 27 (Dec. 2022), pp. X–Y. [Online]. Available: https://ymerdigital.com/uploads/YMER221227.pdf. [Accessed: Aug. 4, 2025].
[2] Zanthoxylum armatum DC., Plants of the World Online, Royal Botanic Gardens, Kew. [Online]. Available:  https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:775583-1. [Accessed: Aug. 4, 2025].
[3] Zanthoxylum armatum DC., Global Biodiversity Information Facility, GBIF Backbone Taxonomy. [Online]. Available: https://www.gbif.org/species/7716390. [Accessed: Aug. 4, 2025].
[4] V. Lamxay, S. Lanorsavanh, K. Chanthavong, K. Souvannakhoummane & S. Bounphanmy, A Checklist of the Vascular Plants of Lao PDR, version 1.0, Faculty of Natural Science, National University of Laos, Vientiane, Lao PDR, 2021. [Online]. Available: https://phakhaolao.la/wp-content/uploads/2024/09/Checklist-plant-of-Laos read only 1.pdf. [Accessed: Aug. 4, 2025].
[5]. Nafri and CDE, “wild food assessment” AFN II, 2025.
[6] IUCN Red List of Threatened Species, species ID 149660605/149822451 — Habitat & Ecology section. [Online]. Available: https://www.iucnredlist.org/species/149660605/149822451#habitat-ecology. [Accessed: Aug. 4, 2025].
[7] Zanthoxylum armatum DC., Flora of Pakistan, Flora of China / Flora of Pakistan project, eFloras.org. [Online]. Available: http://www.efloras.org/florataxon.aspx?flora_id=5&taxon_id=242355514. [Accessed: Aug. 4, 2025].
[8] T. P. Singh and O. M. Singh, “Phytochemical and pharmacological profile of Zanthoxylum armatum DC.—An overview,” Indian Jour-nal of Natural Products and Resources, vol. 2, no. 3, pp. 275–285, 2011. [Online]. Available: https://www.researchgate.net/publication/225297305_Phytochemi-cal_and_pharmacological_profile_of_Zanthoxylum_armatum_DC_An_overview. [Accessed: Aug. 4, 2025]
[9] K. Fern, “Zanthoxylum armatum,” Tropical Plants Database, Ken Fern. [Online]. Available: https://tropical.theferns.info/viewtropical.php?id=Zanthoxylum+armatum. [Accessed: Aug. 4, 2025].

Keooudone Souvannakhoummane

,